हरितालिका कहाणी, पुजा साहित्य, विधी, मुहूर्त, जाणून घ्या सविस्तर…

हरितालिका व्रत: देवी पार्वतीची अद्भुत कथा

कैलास पर्वताच्या शिखरावर एके दिवशी भगवान शंकर आणि देवी पार्वती आनंदाने बसले होते. पार्वतीने आपल्या मनातील प्रश्न शंकरांना विचारला, “महाराज, सर्व व्रतांमध्ये सर्वश्रेष्ठ आणि श्रम कमी पण फळ अधिक देणारे व्रत कोणते आहे? आणि मी कोणत्या पुण्याईने आपल्याला पती म्हणून प्राप्त केले, हेही मला जाणून घ्यायचे आहे.”

शंकरांनी सौम्य हसत उत्तर दिले,

“प्रिये, जसे नक्षत्रांमध्ये चंद्र श्रेष्ठ आहे, ग्रहांमध्ये सूर्य, वर्णांमध्ये ब्राह्मण, देवांमध्ये विष्णू आणि नद्यांमध्ये गंगा श्रेष्ठ आहे, तसेच सर्व व्रतांमध्ये हरितालिका व्रत सर्वोत्तम आहे. हेच ते व्रत, ज्याच्या पुण्याईने तू मला पती म्हणून प्राप्त केलेस. आता मी तुला त्याची कथा सांगतो.”

शंकर पुढे म्हणाले, “भाद्रपद महिन्यातील शुद्ध तृतीयेला हे व्रत करावे. पूर्वजन्मी तू हिमालय पर्वतराजाच्या घरी जन्म घेतला होतास. लहानपणापासूनच तू मला पती म्हणून मिळावे, यासाठी कठोर तपस्येला लागली होतीस. चौसष्ट वर्षे तू फक्त झाडांची पिकलेली पाने खाऊन जगलीस. थंडी, पाऊस आणि उन्हाचे कष्ट सहन केलेस. तुझ्या या तपस्येमुळे तुझ्या पित्याला दुःख वाटू लागले. ‘माझी कन्या असे कष्ट का करते?’ या विचाराने ते व्याकुळ झाले.”

“त्याच वेळी नारदमुनी हिमालयाकडे आले आणि म्हणाले, ‘तुमची कन्या उपवर झाली आहे; तिचे विवाह भगवान विष्णूंशी करा.’ हिमालय आनंदित झाले आणि त्यांनी ही मागणी स्वीकारली. पण जेव्हा तुला या निर्णयाची माहिती मिळाली, तेव्हा तू व्यथित झालीस. तुझ्या सखीने तुझी अवस्था पाहून विचारले, ‘काय झाले आहे?’ तू म्हणालीस, ‘माझे मन फक्त महादेवांना पती म्हणून स्वीकारते. पण माझ्या पित्याने माझे विवाह विष्णूंशी ठरवले आहे. आता मी काय करू?'”

“तुझ्या सखीने तुला आधार दिला आणि म्हणाली, ‘चिंता करू नकोस. आपण काहीतरी उपाय शोधू.’ ती तुला घनदाट अरण्यात घेऊन गेली. तेथे एक शांत नदी आणि तिच्या किनारी एक गुहा होती. त्या गुहेत तू माझे शिवलिंग स्थापित केलेस आणि कठोर उपवासाला लागलीस. त्या दिवशी भाद्रपद शुद्ध तृतीया होती. संपूर्ण रात्र तू जागरण करून माझी आराधना केलीस.”

“तुझ्या या अखंड भक्तीने आणि तपस्येने मी प्रसन्न झालो. माझे आसन डळमळू लागले आणि मी तुझ्यासमोर प्रकट झालो. तू नम्रतेने मला वंदन केलेस. मी तुला वर मागण्यास सांगितले. तू म्हणालीस, ‘प्रभु, मला फक्त आपण पती म्हणून हवे आहात.’ तुझ्या या श्रद्धेने मी भावविभोर झालो आणि तुझी इच्छा पूर्ण केली.”

पुढे दुसऱ्या दिवशी तू त्या व्रताची पूजा विसर्जित केलीस आणि मैत्रिणीसह पारणं केलंस. इतक्यात तुझे वडील तिथं आले आणि त्यांनी तुला अरण्यात पळून येण्याचं कारण विचारलं. तेव्हा तू त्यांना सर्व हकीकत सांगितलीस. मग तुझ्या वडिलांनी तुला मलाच पती म्हणून देण्याचं वचन दिलं. त्यांनी तुला घरी नेलं, आणि काही दिवसांनी योग्य मुहूर्त पाहून तुझा विवाह माझ्याशी केला. अशा प्रकारे या व्रतानं तुझी मनोकामना पूर्ण केली. या व्रताला हरितालिका व्रत असं म्हणतात.

हरितालिका व्रत पूजेचा विधी

हरितालिका व्रत हे महाराष्ट्रात मोठ्या श्रद्धेने आणि भक्तीभावाने केले जाते. हे व्रत प्रामुख्याने पार्वती आणि शिवाच्या पूजेवर आधारित आहे, ज्याद्वारे स्त्रिया आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि सौभाग्यसाठी प्रार्थना करतात. पूजेचा विधी खालीलप्रमाणे आहे:

१. पूजेची तयारी:

• व्रत करायच्या ठिकाणी केळीचे खांब लावून तोरण बांधावे.
• त्या ठिकाणी सुंदर रांगोळी घालून जागा सजवावी.
• पवित्र स्थळी पार्वतीसह महादेवाचे शिवलिंग (मातीची किंवा शाळीग्रामाचे) स्थापन करावे.

२. पूजेचे साहित्य:

• शिवलिंग आणि पार्वतीची मूर्ती (मातीची मूर्ती वापरली जाते).
• पंचामृत (दूध, दही, मध, साखर, तूप).
• फळे, फुले, पत्री, हळद-कुंकू.
• धूप, दीप, अत्तर, विड्याची पाने, सुपारी.
• नारळ, कलश, तांदूळ, नैवेद्य (साधा किंवा गोड प्रसाद).
• विड्याची पाने, तांब्याचे भांडे, सुवासिनींचे वाण.

३. पूजा विधी:

1. सकाळी स्नान करून पवित्र वस्त्र धारण करावे.
2. शुभ मुहूर्तावर पार्वती आणि महादेवाच्या मूर्तीची स्थापना करावी.
3. कलश स्थापन करून पाण्यात कुंकू, फुले आणि तांदूळ घालावेत.
4. पंचामृताने शिवलिंगाचे आणि पार्वती मूर्तीचे अभिषेक करावे.
5. हळद-कुंकू, अक्षता, फुले, धूप आणि दीपाने पूजा करावी.
6. नैवेद्य अर्पण करून मंत्रोच्चाराने पार्वती आणि महादेवाची प्रार्थना करावी.
7. पूजेनंतर हरितालिका व्रत कथा ऐकावी किंवा वाचावी.
8. रात्री जागरण करून जागरणात भजन, कीर्तन किंवा पार्वती महात्म्य वाचावे.

४. कहाणी सांगणे:

• पूजेनंतर हरितालिका व्रताची पारंपारिक कथा सांगावी किंवा ऐकावी.
• कहाणी सांगताना सर्व उपस्थित स्त्रियांनी भक्तीभावाने ते ध्यानपूर्वक ऐकावे.

५. वाण देणे:

• कहाणी ऐकल्यानंतर सुवासिनींना यथाशक्ती वाण {कुंकू, बांगड्या, साडी/कापड (रुमाल), नारळ} द्यावे.

६. दुसऱ्या दिवशी उत्तरपूजा:

• दुसऱ्या दिवशी स्नान करून व्रताची उत्तरपूजा करावी.
• पुन्हा शिवलिंग आणि पार्वतीची पूजा करून नैवेद्य अर्पण करावे.
• पूजा संपल्यावर व्रताचे विसर्जन करावे.

महाराष्ट्रातील हरितालिका व्रत:

• महाराष्ट्रात विशेषत: पुणे, मुंबई, नागपूर, कोल्हापूर, नाशिक या भागांत मोठ्या श्रद्धेने हरितालिका व्रत साजरे केले जाते.
• कोल्हापुरातील महालक्ष्मी मंदिर, तुळजापुरातील तुळजाभवानी मंदिरात या दिवशी मोठ्या प्रमाणात महिलांचा पूजेचा उत्सव दिसून येतो.
• काही ठिकाणी देवी पार्वतीच्या प्रतिमांना दागिने आणि वस्त्र घालून सजवले जाते आणि नंतर त्यांची विधीवत पूजा केली जाते.

भारतातील राज्यांत कसा साजरा करतात?

भारतातील विविध राज्यांमध्ये हा सण वेगवेगळ्या नावांनी ओळखला जातो आणि त्याचे साजरे करण्याच्या पद्धतीही वेगळ्या असतात.

१. उत्तर प्रदेश, बिहार आणि झारखंड:

या राज्यांमध्ये तीजचा मुख्यत्वे हरतालिका तीज म्हणून उल्लेख होतो. येथे विवाहित तसेच अविवाहित महिला उपवास धरतात आणि व्रत कथा ऐकतात. महिलांनी संपूर्ण दिवसभर उपवास करावा, असा नियम असतो. रात्री पार्वतीच्या मूर्तीचे पूजन होते आणि शिव-पार्वतीच्या विवाहाच्या कथा सांगितल्या जातात.

२. महाराष्ट्र:

महाराष्ट्रात हरतालिका तीजला अधिक प्रमाणात “हरितालिका” म्हणतात. इथेही महिला निर्जळी उपवास धरतात. येथे शिव-पार्वतीच्या मूर्तीची पूजा केली जाते. पारंपरिक महाराष्ट्रीय पोशाखात महिला एकत्र येऊन मंगलाष्टक म्हणतात आणि गाणी गातात. उपवासाच्या शेवटी, फळं आणि मिठाईचे नैवेद्य दाखवून पूजा संपवतात.

३. राजस्थान:

राजस्थानमध्ये हा सण ‘तीज’ नावाने साजरा होतो. येथे महिलांनी पारंपारिक घागरा-चोली परिधान केलेली असते. या दिवशी महिलांनी झुल्यावर झोके घेण्याची परंपरा आहे. विशेषत: शहरांमध्ये मोठ्या प्रमाणात सार्वजनिक सोहळे आयोजित केले जातात.

याशिवाय, भारताच्या इतर राज्यांमध्येही हरतालिका तीज साजरी केली जाते, परंतु तिचे स्वरूप आणि पूजा पद्धती थोड्या प्रमाणात बदलतात.

हरितालिका मागील शास्त्रीय कारणे

निर्जल उपवास किंवा निर्जळी उपवास करण्यामागे काही धार्मिक तसेच शास्त्रीय कारणे आहेत. धार्मिक दृष्टिकोनातून, उपवास हे शरीर आणि मन शुद्ध करण्याचे साधन मानले जाते. उपवासाच्या माध्यमातून आत्मसंयम, संयमित जीवनशैली आणि निसर्गाशी एकरूपता साधता येते. परंतु याशिवाय, शास्त्रीय दृष्टिकोनातूनही निर्जल उपवासाचे काही फायदे आहेत.

१. डिटॉक्सिफिकेशन:

उपवासादरम्यान शरीरातील विषारी पदार्थ बाहेर फेकले जातात. जेव्हा आपण उपवास करतो, तेव्हा शरीराला पचनासाठी लागणारी ऊर्जा वाचते आणि तीच ऊर्जा शरीरातील नको असलेल्या विषारी घटकांना बाहेर काढण्यासाठी वापरली जाते. त्यामुळे शरीर स्वच्छ आणि शुद्ध होते, ज्याला आपण “डिटॉक्स” म्हणतो.

२. हायड्रेशन रेग्युलेशन:

निर्जल उपवासादरम्यान पाणी न पिता शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी होते, ज्यामुळे पेशी त्यांच्या कार्यक्षमतेत वाढ करू शकतात. काही अभ्यासानुसार, हा प्रक्रियेमुळे शरीरातील अंतर्गत हायड्रेशन प्रणाली सुधारते. पाणी न पिल्यामुळे तात्पुरता तणाव निर्माण होतो, ज्यामुळे शरीरातील पाण्याच्या शोषण प्रक्रिया अधिक कार्यक्षम बनतात.

३. पचन तंत्राचा आराम:

अन्न आणि पाणी न घेतल्यामुळे पचन तंत्राला विश्रांती मिळते. ही विश्रांती पचन प्रक्रियेला सुधारण्यासाठी मदत करते. एकाच वेळी शरीरातील स्नायू आणि पेशींना पुनरुज्जीवनाची संधी मिळते. शास्त्रानुसार, हे पचन संस्थेतील बॅक्टेरियाचे संतुलन राखण्यास मदत करते.

४. मेंदूचे कार्य:

शास्त्राने असेही सिद्ध केले आहे की, उपवासामुळे शरीरातील बीडीएनएफ (ब्रेन डिराईव्हड न्यूरोट्रोफिक फॅक्टर) या घटकाचे प्रमाण वाढते, जे मेंदूच्या कार्यक्षमतेसाठी महत्त्वपूर्ण आहे. यामुळे स्मरणशक्ती, लक्ष केंद्रीकरण आणि मानसिक स्वास्थ्य सुधारते.

अश्याच माहिती साठी वाचत रहा NEWSER FRIENDLY
नवीन बातम्यांच्या नोटिफिकेशन साठी जॉईन करा व्हाट्सअँप

---

Author – Priyanka Rodge